Trẻ bị tăng động có biểu hiện gì? 6 dấu hiệu nhận biết sớm

Nhiều cha mẹ thường nhầm lẫn giữa sự hiếu động tự nhiên của trẻ với rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) – một vấn đề phát triển thần kinh có thể ảnh hưởng đến hành vi, học tập và cảm xúc của con. Việc hiểu rõ trẻ bị tăng động có biểu hiện gì là bước đầu tiên giúp cha mẹ nhận biết sớm và hỗ trợ con đúng cách. Cùng FPT Schools tìm hiểu 6 dấu hiệu phổ biến nhất giúp phụ huynh dễ dàng phân biệt giữa “hiếu động bình thường” và “tăng động cần can thiệp”.

Bệnh tăng động ở trẻ em là gì?

Bệnh tăng động ở trẻ em, hay còn gọi đầy đủ là rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD – Attention Deficit Hyperactivity Disorder), là một dạng rối loạn phát triển thần kinh phổ biến ở trẻ nhỏ, ảnh hưởng đến khả năng tập trung, kiểm soát hành vi và điều tiết cảm xúc. Đây không phải là biểu hiện của sự nghịch ngợm hay thiếu kỷ luật, mà là một tình trạng y học có cơ sở sinh học rõ ràng, cần được thấu hiểu và can thiệp đúng cách.

Trẻ mắc ADHD thường có ba nhóm biểu hiện chính: thiếu tập trung, hiếu động quá mức và hành động bốc đồng. Cụ thể, trẻ khó duy trì sự chú ý vào một hoạt động trong thời gian dài, dễ bị xao nhãng bởi những kích thích nhỏ xung quanh. Trong lớp học, trẻ thường quên làm bài, không hoàn thành nhiệm vụ, hoặc mất tập trung khi nghe giảng. Ngoài ra, sự hiếu động quá mức khiến trẻ khó ngồi yên một chỗ – con có thể liên tục cựa quậy, chạy nhảy hoặc nói chuyện mà không kiểm soát được.

Biểu hiện bốc đồng là đặc trưng khác của ADHD: trẻ thường hành động trước khi suy nghĩ, nói chen vào lời người khác, không biết chờ đến lượt, dễ nổi nóng hoặc phản ứng quá mức trong các tình huống nhỏ. Điều quan trọng là những hành vi này không phải do trẻ cố ý chống đối hay hư hỏng, mà do não bộ gặp khó khăn trong việc điều tiết sự chú ý và kiểm soát hành vi.

Theo các nghiên cứu thần kinh học, trẻ tăng động có sự mất cân bằng trong hoạt động của các chất dẫn truyền thần kinh, đặc biệt là dopamine và norepinephrine – hai chất đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát sự tập trung và xung động. Ngoài ra, yếu tố di truyền, môi trường, và các vấn đề trong thai kỳ hoặc sau sinh cũng có thể góp phần làm tăng nguy cơ mắc ADHD.

Điều đáng mừng là, nếu được phát hiện sớm và can thiệp đúng cách, trẻ tăng động hoàn toàn có thể học tập tốt, hòa nhập xã hội và phát triển bình thường như các bạn cùng trang lứa. Việc kết hợp giữa liệu pháp hành vi, tư vấn tâm lý, chế độ dinh dưỡng hợp lý và sự đồng hành kiên nhẫn của gia đình có thể giúp trẻ kiểm soát tốt hơn các triệu chứng, phát huy điểm mạnh và xây dựng sự tự tin.

>> Xem thêm: Bệnh tăng động là gì? Dấu hiệu nhận biết và cách giúp trẻ cải thiện

Bệnh tăng động và hiếu động khác gì nhau?

Nhiều cha mẹ thường băn khoăn không biết con mình chỉ hiếu động bình thường hay đã có dấu hiệu của rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD). Hai khái niệm này nghe có vẻ giống nhau nhưng thực tế lại hoàn toàn khác biệt. 

Việc phân biệt rõ bệnh tăng động và hiếu động giúp cha mẹ hiểu đúng về hành vi của con, tránh lo lắng quá mức hoặc bỏ qua thời điểm can thiệp cần thiết.

>> Xem thêm: 10 cách dạy trẻ tăng động giúp con bình tĩnh, tập trung và phát triển tích cực

Trẻ bị tăng động có biểu hiện gì?

Việc hiểu rõ trẻ bị tăng động có biểu hiện gì là bước quan trọng giúp cha mẹ nhận biết sớm và có hướng hỗ trợ phù hợp, giúp con phát triển toàn diện cả về trí tuệ lẫn cảm xúc.

Khó tập trung trong học tập và sinh hoạt 

Một trong những biểu hiện điển hình nhất của trẻ mắc rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là khó tập trung trong học tập và sinh hoạt hằng ngày. Trẻ thường dễ bị tác động bởi âm thanh, hình ảnh hoặc hoạt động xung quanh, khiến việc hoàn thành một nhiệm vụ đơn giản cũng trở nên khó khăn. Trong lớp học, trẻ có thể chỉ chú ý được vài phút rồi nhanh chóng mất tập trung, quên mất điều đang làm hoặc chuyển sang việc khác mà không hoàn tất công việc trước.

Cha mẹ thường nhận thấy con thường xuyên quên sách vở, đồ dùng học tập hoặc lời dặn, thậm chí làm mất bút, thước, hộp bút nhiều lần trong ngày. Khi người lớn nói chuyện, trẻ đôi khi tỏ ra không nghe thấy, không phản hồi hoặc trả lời lạc đề, khiến người khác hiểu lầm là con “không ngoan” hay “thiếu tôn trọng”.

Thực tế, đây là biểu hiện của nhóm triệu chứng giảm chú ý (inattention) – đặc trưng của trẻ mắc ADHD. Nếu tình trạng này kéo dài, ảnh hưởng đến việc học và sinh hoạt, cha mẹ nên đưa trẻ đi thăm khám để được đánh giá và can thiệp sớm, giúp con cải thiện khả năng tập trung, rèn luyện kỹ năng học tập và hòa nhập tốt hơn với môi trường xung quanh.

Luôn hiếu động, khó ngồi yên

Một dấu hiệu dễ nhận biết khác của trẻ mắc rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là tình trạng hiếu động quá mức và khó ngồi yên trong mọi hoàn cảnh. Trẻ dường như luôn tràn đầy năng lượng, không thể giữ cơ thể ở trạng thái tĩnh lặng dù chỉ trong vài phút. Ngay cả khi đang ở lớp học, trong bữa ăn hoặc khi xem tivi, trẻ cũng liên tục cử động – gõ tay, rung chân, vặn vẹo người hoặc tìm cách chạy nhảy, leo trèo mà không ý thức được mức độ phù hợp của hành vi.

Cha mẹ và thầy cô thường nhận thấy trẻ khó duy trì tư thế ngồi yên, đặc biệt là trong những hoạt động đòi hỏi sự tập trung hoặc phải chờ đợi. Trẻ tỏ ra bồn chồn, luôn tìm việc để làm, và dễ bị cuốn vào mọi kích thích xung quanh. Ở những nơi cần sự yên tĩnh như lớp học, thư viện hay phòng học thêm, trẻ có thể khiến người khác hiểu lầm rằng con “không ngoan”, “nghịch ngợm” hay “cố tình gây rối”.

Thực tế, đây là nhóm dấu hiệu thuộc về “tăng động” (hyperactivity) – một trong ba đặc trưng chính của ADHD, bên cạnh giảm chú ý và bốc đồng. Việc nhận biết sớm đặc điểm này giúp cha mẹ hiểu rằng hành vi của con không phải là cố ý, mà là biểu hiện của sự mất kiểm soát hành vi do rối loạn thần kinh phát triển, từ đó có cách ứng xử, hỗ trợ và can thiệp đúng đắn hơn.

Hành vi bốc đồng, thiếu kiềm chế

Bên cạnh việc hiếu động và mất tập trung, nhiều trẻ mắc rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) còn thể hiện hành vi bốc đồng và thiếu kiềm chế, khiến cha mẹ và thầy cô gặp nhiều khó khăn trong việc giáo dục và hướng dẫn. Trẻ thường hành động theo cảm xúc tức thời mà không kịp suy nghĩ đến hậu quả. Trong sinh hoạt hằng ngày, trẻ có thể nói leo hoặc chen ngang khi người khác đang trò chuyện, trả lời vội vàng trước khi nghe hết câu hỏi, hay tỏ ra nóng nảy, khó chịu khi bị yêu cầu chờ đợi hoặc ngăn cản.

Ở lớp học, trẻ thường khó tuân thủ quy tắc, dễ làm gián đoạn giờ học bằng việc chen vào trò chơi của bạn, cắt lời giáo viên hoặc hành động không đúng lúc. Những hành vi này không xuất phát từ ý định xấu, mà là do não bộ của trẻ gặp khó khăn trong việc kiểm soát xung động và ức chế hành vi.

Đây là nhóm dấu hiệu thuộc dạng “bốc đồng” (impulsivity) – đặc trưng thứ ba của ADHD, bên cạnh giảm chú ý và tăng động. Tình trạng bốc đồng khiến trẻ dễ gặp trở ngại trong giao tiếp, khó hòa nhập với bạn bè và dễ bị hiểu lầm là “thiếu lễ phép” hay “nổi loạn”. Vì vậy, việc nhận biết sớm và hướng dẫn trẻ cách kiểm soát cảm xúc là bước quan trọng giúp con học cách cư xử phù hợp, cải thiện mối quan hệ và phát triển xã hội lành mạnh.

Dễ thay đổi cảm xúc, khó kiểm soát bản thân

Một đặc điểm thường thấy ở trẻ mắc rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là sự thay đổi cảm xúc thất thường và khả năng kiểm soát bản thân kém. Trẻ thường phản ứng rất mạnh với các tình huống hằng ngày, dù là lời khen, lời chê hay sự nhắc nhở nhẹ nhàng. Tâm trạng của trẻ có thể thay đổi nhanh chóng chỉ trong vài phút, đang vui vẻ có thể bỗng nhiên tức giận, bật khóc hoặc tỏ ra bồn chồn, khó chịu mà không rõ lý do.

Những cảm xúc này thường xuất hiện đột ngột và mãnh liệt: trẻ có thể dễ nổi giận, cáu gắt chỉ vì chuyện nhỏ, khó chấp nhận lời phê bình, hay phản ứng quá mức khi không đạt được điều mình muốn. Trong nhiều trường hợp, trẻ bộc lộ cảm xúc trước khi kịp suy nghĩ, dẫn đến hành vi như hét lên, ném đồ, hoặc rút lui khỏi cuộc trò chuyện.

Thực tế, đây không phải là do trẻ “cứng đầu” hay “ích kỷ”, mà là vì não bộ của trẻ ADHD gặp khó khăn trong việc điều hòa cảm xúc và ức chế phản ứng tức thời. Khi bị kích thích hoặc gặp tình huống gây căng thẳng, trẻ dễ bị “quá tải cảm xúc”.

Gặp khó khăn trong giao tiếp xã hội

Trẻ mắc rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) thường gặp nhiều khó khăn trong giao tiếp và xây dựng các mối quan hệ xã hội, không phải vì con thiếu thiện chí mà do những đặc điểm hành vi như bốc đồng, hiếu động và thiếu kiên nhẫn. Khi tương tác với bạn bè, trẻ thường hành động nhanh hơn suy nghĩ, dễ chen ngang, cắt lời, hay phản ứng quá mức với những mâu thuẫn nhỏ. Điều này khiến người khác dễ hiểu lầm rằng trẻ “không biết điều” hoặc “khó hòa đồng”, dẫn đến xung đột trong nhóm.

Trong môi trường học đường, trẻ có thể khó duy trì tình bạn lâu dài vì chưa biết cách lắng nghe và tôn trọng lượt nói của người khác. Một số trẻ thường xuyên gây tranh cãi hoặc va chạm trong khi chơi, khiến tập thể dần xa lánh. Khi cảm thấy bị cô lập hoặc không được chấp nhận, trẻ dễ rơi vào tình trạng tự ti, thu mình, thậm chí phát triển các vấn đề tâm lý như lo âu, rối loạn hành vi hoặc trầm cảm nhẹ.

Biểu hiện trong giấc ngủ và sinh hoạt hằng ngày

Ngoài những biểu hiện dễ nhận thấy về hành vi và cảm xúc, nhiều trẻ mắc rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) còn gặp vấn đề trong giấc ngủ và sinh hoạt hằng ngày. Đây là nhóm triệu chứng thường bị cha mẹ bỏ qua, nhưng lại ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe, khả năng tập trung và sự ổn định cảm xúc của trẻ.

Trẻ tăng động thường khó đi vào giấc ngủ, trằn trọc, ngủ không sâu hoặc dễ tỉnh giấc giữa đêm. Một số trẻ lại thức dậy quá sớm, cảm thấy mệt mỏi, uể oải suốt cả ngày và khó duy trì nhịp sinh hoạt đều đặn. Việc thiếu ngủ kéo dài khiến hệ thần kinh của trẻ luôn trong trạng thái căng thẳng, dẫn đến giảm khả năng tập trung, dễ cáu gắt và phản ứng quá mức.

Không chỉ giấc ngủ, thói quen ăn uống của trẻ ADHD cũng thường thất thường. Có thời điểm trẻ ăn rất ít hoặc bỏ bữa do mải chơi, nhưng cũng có khi ăn quá nhanh, thiếu kiểm soát. Những rối loạn này khiến cơ thể mất cân bằng dinh dưỡng, làm giảm sức đề kháng và khiến tâm trạng thêm bất ổn.

Khi nào cần đưa trẻ đến gặp bác sĩ hoặc chuyên gia tâm lý?

Sau khi đã nhận biết được trẻ bị tăng động có biểu hiện gì, cha mẹ không nên chủ quan hoặc tự phán đoán, mà cần đưa trẻ đi thăm khám sớm nếu những dấu hiệu trên xuất hiện thường xuyên và kéo dài. Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) không chỉ ảnh hưởng đến hành vi mà còn tác động toàn diện đến học tập, các mối quan hệ xã hội và đời sống gia đình.

Trong học tập, trẻ thường không thể tập trung, hay quên bài, bỏ dở nhiệm vụ giữa chừng hoặc bị giáo viên phàn nàn về hành vi khó kiểm soát. Nhiều em gặp khó khăn trong việc tiếp thu kiến thức, dẫn đến kết quả học tập sa sút rõ rệt dù có trí tuệ bình thường.

Về mặt xã hội, trẻ khó kết bạn, dễ gây xung đột hoặc làm gián đoạn người khác, khiến mối quan hệ với bạn bè trở nên căng thẳng. Sự bốc đồng và thiếu kiên nhẫn cũng khiến trẻ dễ bị cô lập, bị hiểu lầm hoặc trêu chọc, ảnh hưởng tiêu cực đến lòng tự trọng.

Ngay trong gia đình, cha mẹ thường cảm thấy mệt mỏi và căng thẳng vì con khó hợp tác, dễ cáu gắt, la hét hoặc bùng nổ cảm xúc chỉ vì những chuyện nhỏ. Sự thiếu kiên nhẫn và xung đột lặp đi lặp lại khiến không khí gia đình mất hòa thuận.

Trong trường hợp này, việc đưa trẻ đến bác sĩ tâm lý hoặc chuyên gia trị liệu hành vi là rất cần thiết. Các chuyên gia sẽ đánh giá mức độ tăng động, thực hiện các bài test tâm lý, trao đổi với phụ huynh và giáo viên để đưa ra chẩn đoán chính xác. Từ đó, trẻ sẽ được xây dựng phác đồ điều trị cá nhân hóa, có thể bao gồm trị liệu hành vi (Behavior Therapy), hỗ trợ học tập đặc biệt, điều chỉnh chế độ dinh dưỡng và rèn luyện kỹ năng xã hội.

Hướng hỗ trợ và can thiệp hiệu quả cho trẻ tăng động

Để giúp trẻ tăng động cải thiện hành vi và khả năng tập trung, cha mẹ cần phối hợp nhiều biện pháp can thiệp đồng bộ, thay vì chỉ dựa vào thuốc hay áp dụng kỷ luật nghiêm khắc. Việc hỗ trợ trẻ cần được thực hiện một cách kiên nhẫn, có kế hoạch và được điều chỉnh phù hợp với từng giai đoạn phát triển.

Trị liệu hành vi (Behavior Therapy) là phương pháp cốt lõi được các chuyên gia khuyến nghị. Liệu pháp này giúp trẻ nhận biết hành vi đúng – sai, kiểm soát cảm xúc và học cách phản ứng tích cực hơn trong các tình huống hằng ngày. Thông qua hệ thống khen thưởng, lời động viên và quy tắc rõ ràng, trẻ sẽ dần hình thành thói quen tự điều chỉnh hành vi mà không cần bị ép buộc.

Bên cạnh đó, cha mẹ nên xây dựng thói quen học tập có giới hạn thời gian. Việc chia nhỏ nhiệm vụ, sử dụng đồng hồ đếm ngược hoặc bảng nhiệm vụ giúp trẻ dễ tập trung hơn, tránh cảm giác choáng ngợp. Khi hoàn thành từng bước nhỏ, trẻ sẽ cảm thấy thành công và có thêm động lực để tiếp tục.

Chế độ dinh dưỡng khoa học cũng đóng vai trò không nhỏ. Các nghiên cứu cho thấy omega-3, kẽm, sắt và vitamin B6 giúp cải thiện hoạt động của hệ thần kinh và tăng khả năng tập trung. Ngược lại, đường, đồ ăn nhanh, thực phẩm chế biến sẵn có thể làm tăng sự kích thích, khiến trẻ hiếu động hơn bình thường.

Ngoài ra, rèn luyện thể chất thường xuyên là cách tự nhiên giúp trẻ tiêu hao năng lượng dư thừa. Những môn như bơi, yoga, đạp xe hoặc chạy bộ nhẹ không chỉ tốt cho sức khỏe mà còn giúp trẻ học cách điều hòa cơ thể, cải thiện giấc ngủ và giảm căng thẳng.

Cuối cùng, sự hợp tác giữa gia đình – nhà trường – chuyên gia là chìa khóa tạo nên hiệu quả lâu dài. Khi cha mẹ, giáo viên và chuyên viên tâm lý cùng thống nhất cách dạy dỗ, trẻ sẽ được sống trong môi trường ổn định, an toàn và được khích lệ đúng cách.

Việc hiểu rõ trẻ bị tăng động có biểu hiện gì giúp cha mẹ phát hiện sớm những dấu hiệu bất thường và can thiệp kịp thời trước khi ảnh hưởng đến học tập, cảm xúc và mối quan hệ xã hội của con. Nếu cha mẹ nhận thấy con có từ 6 dấu hiệu tăng động trở lên, đừng chần chừ – hãy đưa trẻ đến gặp chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ nhi khoa để được đánh giá và hướng dẫn chi tiết. Sự kiên nhẫn, yêu thương và hỗ trợ đúng phương pháp chính là chìa khóa giúp con phát triển khỏe mạnh, tự tin và hạnh phúc hơn mỗi ngày.