Thu Phương FSCCách phát triển EQ cho trẻ không phải là điều phức tạp, mà được hình thành từ những tương tác hằng ngày giữa trẻ và người lớn. Khi trẻ được hướng dẫn nhận diện cảm xúc, biết bày tỏ nhu cầu, biết lắng nghe và thấu hiểu người khác, trẻ sẽ tự tin hơn, bình tĩnh hơn và dễ xây dựng các mối quan hệ tích cực trong cuộc sống. FPT Schools sẽ giúp phụ huynh nắm rõ các phương pháp hiệu quả để đồng hành cùng con trong hành trình nuôi dưỡng EQ từ sớm.
Vì sao trẻ cần phát triển chỉ số EQ sớm?
Trẻ cần phát triển chỉ số EQ sớm vì EQ ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự tự tin, khả năng giao tiếp và cách trẻ ứng xử trước các tình huống khó khăn. Nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy EQ có tác động lâu dài hơn chúng ta tưởng.
Báo cáo của Đại học Yale (2015) chỉ ra rằng trẻ được rèn luyện kỹ năng cảm xúc – xã hội ngay từ mầm non giảm 30% hành vi tiêu cực và tăng 22% kỹ năng xử lý vấn đề trong học tập. Một nghiên cứu lớn kéo dài 20 năm của Đại học Pennsylvania cũng chứng minh trẻ có EQ cao ở độ tuổi 5 – 6 có khả năng học lên cao hơn và giảm tới 54% nguy cơ gặp rắc rối về hành vi ở tuổi thiếu niên.
Trong môi trường trường học, EQ còn quyết định cách trẻ tập trung và hợp tác. Theo thống kê từ CASEL (tổ chức nghiên cứu kỹ năng cảm xúc – xã hội lớn nhất thế giới), học sinh có EQ tốt thường tăng trung bình 11% kết quả học tập nhờ khả năng giữ bình tĩnh, duy trì chú ý và không để cảm xúc làm gián đoạn quá trình học.
Các số liệu cũng cho thấy EQ liên quan trực tiếp tới khả năng xây dựng mối quan hệ. Trẻ biết gọi tên cảm xúc, biết chờ lượt, biết chia sẻ hay xin lỗi đúng lúc sẽ dễ kết bạn và ít xung đột hơn. Điều này vô cùng quan trọng trong giai đoạn phát triển nhân cách những năm đầu đời.
>> Xem thêm: Chỉ số EQ là gì? Bí mật về cảm xúc quyết định 90% thành công
Những biểu hiện ở trẻ có chỉ số EQ thấp
Trẻ có chỉ số EQ thấp thường bộc lộ cảm xúc một cách mạnh mẽ, khó kiểm soát và gặp nhiều khó khăn trong giao tiếp hằng ngày. Những biểu hiện này không phải “bướng bỉnh” hay “khó dạy”, mà là dấu hiệu cho thấy trẻ chưa biết cách nhận diện cảm xúc, chưa hiểu cảm xúc của người khác và thiếu kỹ năng điều chỉnh hành vi phù hợp.
Mất bình tĩnh khi không được đáp ứng nhu cầu
Trẻ dễ rơi vào trạng thái kích động khi mong muốn không được đáp ứng: khóc lớn, la hét, ném đồ hoặc bỏ chạy khỏi tình huống. Những phản ứng này xuất phát từ việc trẻ chưa biết xử lý cảm giác thất vọng và chưa có kỹ năng chờ đợi hay đàm phán.
Khi cảm xúc dâng cao, trẻ phản ứng theo bản năng thay vì lý trí. Nếu tình trạng này lặp lại thường xuyên, đó là dấu hiệu cho thấy EQ của trẻ đang phát triển chậm và cần được hướng dẫn để học cách bình tĩnh hơn trong các tình huống bị từ chối.
Chỉ quan tâm đến cảm xúc của mình
Trẻ thường đặt cảm xúc của mình lên hàng đầu và xem đó là trung tâm của mọi tình huống. Khi vui, trẻ muốn mọi người cùng chiều theo mình; khi buồn hoặc khó chịu, trẻ dễ bác bỏ cảm xúc của người khác và chỉ tập trung vào điều mình đang trải qua. Trong sinh hoạt hằng ngày, trẻ có thể vô tình làm bạn đau, giành đồ chơi hoặc chen hàng nhưng không nhận ra bạn đang khó chịu.
Khi người lớn góp ý, trẻ thường ngạc nhiên hoặc phản ứng mạnh vì không hiểu rằng hành vi của mình gây ảnh hưởng đến người khác. Đây là dấu hiệu rõ rệt cho thấy trẻ chưa phát triển khả năng thấu cảm – kỹ năng giúp trẻ nhìn tình huống từ nhiều phía và điều chỉnh hành vi cho phù hợp trong mối quan hệ xã hội.
Hay phàn nàn, đổ lỗi cho người khác
Trẻ dễ rơi vào thói quen phàn nàn hoặc đổ lỗi mỗi khi xảy ra sai sót, dù nguyên nhân thuộc về mình hay đơn giản chỉ là tình huống ngoài ý muốn. Khi làm rơi đồ, trẻ có thể nói “Tại cái bàn!”, khi thua trò chơi lại bảo “Bạn gian!”, hoặc khi bị nhắc nhở thì lập tức phản ứng “Con không cố ý, tại bạn trước!”. Đây là cách trẻ né tránh cảm giác thất vọng hoặc xấu hổ, vì trẻ chưa biết đối diện với lỗi lầm một cách bình tĩnh.
Việc đổ lỗi cũng giúp trẻ tạm thời giảm áp lực nội tâm, nhưng về lâu dài khiến trẻ thiếu khả năng chịu trách nhiệm và khó cải thiện hành vi. Đây là biểu hiện rõ ràng cho thấy trẻ đang gặp khó khăn trong việc quản lý cảm xúc và đánh giá tình huống một cách khách quan.
>> Xem thêm: Chỉ số IQ là gì? Giải mã thang đo trí tuệ và ý nghĩa thật sự của IQ
Chỉ thích được khen, khó tiếp nhận góp ý
Trẻ thường rất hào hứng khi được khen nhưng lại dễ buồn bã hoặc phản ứng mạnh khi bị góp ý, dù lời góp ý rất nhẹ nhàng. Khi ai đó khen, trẻ sẽ vui vẻ hợp tác; nhưng chỉ cần nghe nhận xét “Con làm chưa đúng”, trẻ có thể ngừng làm, cau mày, khóc hoặc giữ thái độ chống đối.
Điều này cho thấy trẻ chưa phân biệt được giữa góp ý mang tính xây dựng và phê bình tiêu cực. Trẻ dễ cảm thấy mình “bị đánh giá” nên phản ứng bằng cảm xúc thay vì lắng nghe. Đây là dấu hiệu EQ chưa phát triển đầy đủ, vì trẻ còn thiếu kỹ năng tiếp nhận thông tin và điều chỉnh cảm xúc khi gặp lời nhắc nhở.
Cố tình chọc tức, trêu chọc người khác
Trẻ đôi khi cố tình trêu chọc, nói những câu gây khó chịu hoặc làm hành động khiến bạn bè bực mình như giật đồ, nói chọc ghẹo hay làm dáng để thu hút sự chú ý. Những hành vi này thường xuất hiện khi trẻ không biết cách diễn đạt cảm xúc thật, chẳng hạn như buồn, ghen tị, lo lắng hoặc muốn được quan tâm.
Thay vì nói “Con đang buồn” hoặc “Con muốn bạn chơi với con”, trẻ chọn cách gây phản ứng để người khác chú ý đến mình. Đây là dấu hiệu trẻ chưa học được cách giao tiếp bằng lời và chưa hiểu rõ ranh giới cảm xúc của người khác – một yếu tố quan trọng của EQ.
Không chấp hành mệnh lệnh, phản ứng mạnh khi bị yêu cầu
Trẻ dễ phản ứng mạnh mỗi khi được yêu cầu làm điều gì đó, như dọn đồ chơi, tắt tivi hay chuẩn bị đi ngủ. Trẻ có thể cãi lại, phớt lờ, vùng vằng hoặc làm ngược lại hoàn toàn. Điều này không chỉ đơn giản là “bướng bỉnh”, mà thường xuất phát từ việc trẻ chưa biết quản lý cảm xúc khó chịu khi bị chuyển đổi hoạt động hoặc bị giới hạn điều mình đang thích.
Khi cảm xúc lấn át, trẻ phản ứng theo bản năng thay vì lắng nghe và hợp tác. Đây là biểu hiện cho thấy trẻ chưa có kỹ năng điều chỉnh hành vi và cần được hướng dẫn từng bước để học cách làm theo yêu cầu một cách bình tĩnh hơn.
Cách phát triển EQ cho trẻ hiệu quả mỗi ngày
Khi trẻ được học cách hiểu cảm xúc của mình, biết diễn đạt nhu cầu, biết lắng nghe và tôn trọng cảm xúc của người khác, trẻ sẽ trở nên tự tin hơn, bình tĩnh hơn và dễ hòa nhập trong mọi môi trường. Những gợi ý cách phát triển EQ cho trẻ dưới đây sẽ giúp ba mẹ áp dụng một cách tự nhiên và hiệu quả ngay trong sinh hoạt thường ngày của con.
Dạy trẻ nhận diện và gọi tên cảm xúc
Trẻ chỉ có thể quản lý cảm xúc khi chúng hiểu rõ mình đang trải qua điều gì, vì vậy việc dạy trẻ nhận diện và gọi tên cảm xúc là bước nền tảng quan trọng nhất. Ba mẹ có thể bắt đầu cách phát triển EQ cho trẻ từ những cảm xúc đơn giản như vui, buồn, tức giận,… bằng cách dùng hình ảnh, thẻ cảm xúc hoặc sách tranh. Những công cụ trực quan giúp trẻ liên kết biểu cảm khuôn mặt với tên gọi cảm xúc, từ đó dễ ghi nhớ hơn.
Trong các tình huống hằng ngày, ba mẹ có thể mô tả thay cho trẻ để trẻ dần quen với ngôn ngữ cảm xúc: “Mẹ thấy mặt con đang đỏ lên, chắc con đang tức giận?”, “Con im lặng như vậy, mẹ đoán con đang buồn phải không?”. Khi trẻ xác nhận cảm xúc của mình, ba mẹ tiếp tục hướng dẫn trẻ diễn đạt trọn câu: “Con đang buồn vì bạn không chơi với con”, “Con tức giận vì phải chờ lâu”. Việc này giúp trẻ học cách kết nối cảm xúc với nguyên nhân, từ đó bớt phản ứng bốc đồng và biết bày tỏ nhu cầu bằng lời rõ ràng hơn.
Khi trẻ đã quen, ba mẹ có thể mở rộng sang những cảm xúc phức tạp hơn như thất vọng, ghen tị, lo lắng, hồi hộp… để trẻ nhận biết nhiều trạng thái tinh tế hơn. Quá trình này thực hiện đều đặn mỗi ngày sẽ giúp trẻ xây dựng vốn từ cảm xúc phong phú và tạo nền tảng vững chắc cho EQ.
Lắng nghe trẻ một cách chủ động
Lắng nghe chủ động giúp trẻ cảm nhận rằng cảm xúc của mình được tôn trọng và an toàn để chia sẻ. Khi trẻ muốn nói điều gì đó, ba mẹ nên giảm bớt sự phân tâm: tắt tivi, đặt điện thoại xuống và hướng sự chú ý hoàn toàn vào trẻ. Ánh mắt, nét mặt và cách gật đầu nhẹ đều là tín hiệu cho thấy ba mẹ đang thật sự lắng nghe.
Trong lúc trẻ kể chuyện, ba mẹ không nên cắt ngang hay vội sửa sai. Chỉ cần phản hồi bằng những câu đơn giản như “Mẹ đang nghe đây”, “Con cảm thấy vậy đúng không?” để trẻ biết mình được thấu hiểu. Khi trẻ bộc lộ cảm xúc mạnh, thay vì đánh giá đúng – sai, ba mẹ có thể phản ánh lại cảm xúc của trẻ: “Mẹ thấy con đang buồn”, “Có vẻ con đang khá tức giận”. Điều này giúp trẻ cảm nhận rằng cảm xúc của mình là hợp lý và được chấp nhận, từ đó dễ mở lòng hơn.
Khi được lắng nghe đúng cách, trẻ sẽ cảm thấy an toàn, ít phản ứng tiêu cực và tự tin hơn khi chia sẻ suy nghĩ. Cách phát triển EQ cho trẻ này là nền tảng giúp trẻ hình thành kỹ năng giao tiếp lành mạnh trong tương lai.
Hướng dẫn trẻ kiểm soát cảm xúc
Trẻ thường phản ứng theo bản năng khi cảm xúc dâng cao, nên ba mẹ cần dạy trẻ những cách đơn giản để “giảm tốc” trước khi hành động. Bước đầu tiên của cách phát triển EQ cho trẻ là giúp con nhận ra tín hiệu cơ thể khi cảm xúc mạnh xuất hiện, như tim đập nhanh, mặt đỏ lên, tay siết chặt hoặc muốn hét lớn. Khi trẻ biết “nhận diện sớm”, quá trình kiểm soát sẽ dễ dàng hơn.
Ba mẹ có thể hướng dẫn trẻ vài kỹ thuật đơn giản và dễ áp dụng trong mọi tình huống:
- Thở sâu 3 – 5 lần để làm dịu cơ thể.
- Đếm từ 1 đến 10 để dừng lại trước khi phản ứng.
- Đi đến góc bình tĩnh – một không gian nhỏ giúp trẻ ổn định cảm xúc.
- Dùng câu mẫu như “Con đang tức giận, con cần một chút thời gian”.
Trong những tình huống cao trào như cãi nhau, tranh đồ chơi hay bị từ chối, ba mẹ nên ở gần để đồng hành, không quát mắng, không ra lệnh ngay lập tức. Thay vào đó, có thể nói: “Mẹ thấy con đang rất giận, mình thở cùng nhau nhé”. Khi trẻ bình tĩnh hơn, ba mẹ mới bắt đầu giải thích hoặc hướng dẫn cách xử lý. Điều quan trọng là trẻ hiểu rằng cảm xúc nào cũng bình thường, nhưng cách thể hiện cảm xúc mới là điều cần học.
Khi được luyện tập thường xuyên, trẻ dần biết dừng lại, suy nghĩ và chọn cách phản ứng phù hợp hơn thay vì bộc phát. Đây chính là kỹ năng cốt lõi giúp EQ của trẻ phát triển mạnh từ bên trong.
Tập cho trẻ giải quyết xung đột đơn giản
Trẻ thường gặp nhiều xung đột nhỏ trong ngày như tranh đồ chơi, hiểu lầm với bạn, hoặc cảm thấy bị đối xử không công bằng. Đây là cơ hội tốt để ba mẹ dạy trẻ cách giải quyết vấn đề bằng lời nói thay vì hành động bốc đồng. Bước đầu tiên của cách phát triển EQ cho trẻ này là giúp con bình tĩnh, vì khi cảm xúc vẫn còn quá mạnh thì trẻ khó suy nghĩ rõ ràng.
Khi trẻ đã ổn định hơn, ba mẹ có thể hướng dẫn trẻ theo từng bước đơn giản:
- Nói rõ điều mình muốn: “Con muốn chơi tiếp với món đồ này.”
- Nói điều mình không thích: “Con không thích khi bạn giật đồ của con.”
- Đưa ra đề nghị: “Con chơi thêm 2 phút rồi đổi cho bạn nhé.”
Trong lúc hai trẻ trao đổi, ba mẹ chỉ đóng vai trò hỗ trợ, không vội thay trẻ đưa ra quyết định hay phân xử đúng sai ngay lập tức. Điều quan trọng là giúp trẻ nhận ra rằng xung đột là điều bình thường và hoàn toàn có thể giải quyết bằng giao tiếp nhẹ nhàng.
Khi được luyện tập thường xuyên, trẻ sẽ tự tin hơn trong việc xử lý tình huống, giảm đánh nhau, mè nheo và học được cách tôn trọng ranh giới của người khác. Đây là một trong những bước quan trọng giúp EQ phát triển một cách tự nhiên và bền vững.
Tạo môi trường giao tiếp – hợp tác
Trẻ chỉ có thể phát triển EQ tốt khi được đặt trong môi trường có nhiều cơ hội tương tác thật. Khi trẻ được giao tiếp, trao đổi và cùng làm việc với người khác, trẻ sẽ học cách chờ lượt, chia sẻ, lắng nghe và hợp tác – những kỹ năng quan trọng để xây dựng EQ.
Ba mẹ có thể áp dụng cách phát triển EQ cho trẻ bằng việc tạo môi trường này từ những hoạt động rất đơn giản. Ở nhà, trẻ có thể cùng ba mẹ làm việc nhà như dọn bàn ăn, tưới cây, gấp quần áo hay chuẩn bị đồ dùng trước khi ra ngoài. Mỗi nhiệm vụ nhỏ giúp trẻ hiểu rằng mình là một phần của tập thể và cần phối hợp với người khác. Ngoài ra, các trò chơi nhóm như lắp ghép, xếp hình, nấu ăn mini, board game nhẹ nhàng cũng giúp trẻ học cách chia sẻ, đưa ý kiến và hợp tác để đạt mục tiêu chung.
Khi trẻ được giao tiếp thường xuyên, trẻ dần biết cách bày tỏ nhu cầu, lắng nghe người khác và tôn trọng sự khác biệt. Đây là nền tảng quan trọng giúp trẻ phát triển EQ vững vàng và hòa nhập tốt hơn trong môi trường học đường cũng như các mối quan hệ xã hội sau này.
Khuyến khích trẻ thể hiện suy nghĩ
Khuyến khích trẻ thể hiện suy nghĩ là cách phát triển EQ cho trẻ giúp con xây dựng khả năng diễn đạt rõ ràng và hiểu sâu hơn về cảm xúc của chính mình. Khi trẻ nói ra điều mình nghĩ, trẻ dần học cách sắp xếp thông tin, kết nối cảm xúc với lời nói và tự tin hơn khi giao tiếp với người khác.
Ba mẹ có thể bắt đầu từ các hoạt động đơn giản trong sinh hoạt hằng ngày. Mỗi buổi chiều, hãy để trẻ kể lại một chuyện xảy ra ở trường: bạn nào chơi cùng, điều gì khiến trẻ vui, điều gì khiến trẻ buồn hoặc lo lắng. Những câu hỏi mở như “Con cảm thấy thế nào khi…?”, “Điều đó khiến con nghĩ gì?” giúp trẻ bộc lộ cảm xúc tự nhiên hơn mà không bị áp lực phải trả lời đúng.
Khi trẻ chia sẻ, ba mẹ cần lắng nghe nhẹ nhàng, không ngắt lời, không đưa ra phán xét hay ép trẻ phải suy nghĩ theo ý mình. Thay vì nhận xét “Con nói vậy là sai”, ba mẹ có thể lựa chọn phản hồi tích cực như “Mẹ hiểu ý con rồi” hoặc “Con giải thích rất rõ ràng”. Sự ghi nhận nhỏ này khiến trẻ cảm thấy an toàn, không sợ bị trách hay chê cười.
Dạy trẻ thấu cảm
Thấu cảm là khả năng đặt mình vào vị trí của người khác để hiểu họ đang cảm thấy gì. Đây là một trong những kỹ năng cốt lõi của EQ và cần được rèn cho trẻ từ sớm để trẻ biết tôn trọng, chia sẻ và cư xử tinh tế hơn trong các mối quan hệ.
Ba mẹ có thể bắt đầu bằng những tình huống nhỏ trong ngày. Khi trẻ chứng kiến bạn buồn, ba mẹ có thể hỏi: “Con nghĩ bạn đang cảm thấy thế nào?”. Hoặc khi đọc truyện, hãy gợi ý trẻ phân tích cảm xúc nhân vật: “Theo con, nhân vật này có vui không? Vì sao?”. Những câu hỏi đơn giản này giúp trẻ luyện khả năng quan sát và hiểu cảm xúc của người khác một cách tự nhiên.
Hoạt động đổi vai cũng rất hiệu quả. Trẻ có thể thử đóng vai ba mẹ, thầy cô, em bé hoặc bạn bè. Việc “đứng ở vị trí khác” giúp trẻ nhìn nhận tình huống đa chiều hơn và dễ hình dung cảm xúc của người đối diện. Trong đời sống hằng ngày, ba mẹ cũng có thể khuyến khích trẻ làm những việc nhỏ như đưa bạn món đồ chơi, giúp bạn mở nắp chai, an ủi khi bạn khóc. Các hành động này nuôi dưỡng lòng nhân ái và khả năng kết nối.
Hoạt động phát triển chỉ số EQ theo từng độ tuổi
Nhu cầu cảm xúc của trẻ thay đổi theo từng giai đoạn phát triển, vì vậy cách rèn EQ cũng cần phù hợp với độ tuổi. Khi ba mẹ hiểu con đang ở giai đoạn nào, con cần học kỹ năng gì và có thể tiếp nhận những hoạt động nào, việc đồng hành áp dụng cách phát triển EQ cho trẻ sẽ trở nên nhẹ nhàng và hiệu quả hơn.
Trẻ 2 – 4 tuổi
Ở giai đoạn 2 – 4 tuổi, trẻ đang học cách hiểu bản thân và cảm xúc nhưng vẫn phản ứng theo bản năng. Đây là thời điểm quan trọng để ba mẹ xây dựng nền tảng EQ qua những hoạt động đơn giản, ngắn và trực quan.
Trẻ bắt đầu nhận biết cảm xúc thông qua hình ảnh, vì vậy ba mẹ có thể sử dụng thẻ cảm xúc, sách tranh hoặc trò chơi làm mặt vui – buồn – giận để giúp trẻ kết nối biểu cảm với tên gọi cảm xúc. Khi xảy ra tình huống thật, như trẻ khóc vì bạn giành đồ chơi, ba mẹ có thể gợi ý: “Con đang buồn vì bạn lấy đồ chơi đúng không?”. Cách này giúp trẻ dần biết gọi tên cảm xúc và hiểu nguyên nhân dẫn đến phản ứng của mình.
Những trò chơi đóng vai cũng rất phù hợp ở độ tuổi này. Trẻ có thể chơi búp bê, nấu ăn, đưa thú bông đi khám bệnh hoặc chơi “giả làm ba mẹ”. Trong quá trình chơi, trẻ học được cách quan tâm, chia sẻ và chăm sóc nhân vật – đây là bước đầu của sự thấu cảm.
Khi xảy ra xung đột, trẻ thường có xu hướng khóc, giận hoặc giật đồ. Ba mẹ có thể hướng dẫn những câu ngắn gọn để trẻ tập giao tiếp như: “Con muốn chơi với cái này”, “Con không thích bạn giật đồ”. Việc luyện tập đều đặn giúp trẻ hiểu rằng dùng lời nói hiệu quả hơn hành động bốc đồng.
Trẻ 5 – 7 tuổi
Ở giai đoạn 5 – 7 tuổi, trẻ bắt đầu mở rộng mối quan hệ xã hội qua trường lớp, bạn bè và các hoạt động nhóm. Đây là thời điểm trẻ học cách hòa nhập, hiểu quy tắc tập thể và phát triển khả năng diễn đạt cảm xúc rõ ràng hơn. EQ của trẻ có thể phát triển rất nhanh nếu được hướng dẫn đúng cách và có môi trường giao tiếp tích cực.
Trẻ ở độ tuổi này đã hiểu và gọi tên cảm xúc tốt hơn, nên ba mẹ có thể khuyến khích trẻ kể lại chuyện trong ngày: con đã vui ở đâu, buồn về điều gì, con phản ứng thế nào và con mong muốn điều gì. Các câu hỏi mở như “Con nghĩ sao về chuyện đó?” hay “Nếu là con, con muốn bạn làm gì?” giúp trẻ học cách suy nghĩ đa chiều và diễn đạt cảm xúc tự nhiên.
Đây cũng là giai đoạn trẻ bắt đầu biết hợp tác và thương lượng. Những trò chơi nhóm như lắp ghép, chơi board game, xây mô hình hoặc làm thủ công chung giúp trẻ luyện kỹ năng chờ lượt, phối hợp và đưa ra ý kiến. Khi xảy ra xung đột, ba mẹ không cần giải quyết thay mà có thể hướng dẫn trẻ dùng lời nói để thương lượng: “Con có thể đổi lượt không?”, “Con muốn chơi cùng nhưng con không thích bị giật đồ”.
Ngoài ra, trẻ cần được học cách thấu cảm sâu hơn. Khi bạn buồn, bị ngã hoặc thua trò chơi, ba mẹ có thể hỏi nhẹ nhàng: “Con nghĩ bạn đang cảm thấy thế nào?” để trẻ tập đặt mình vào vị trí người khác. Những hoạt động nhỏ này giúp trẻ nâng khả năng quan sát, biết tôn trọng cảm xúc của bạn bè và sống hòa hợp hơn trong tập thể.
Trẻ 8 – 12 tuổi
Ở giai đoạn 8 – 12 tuổi, trẻ bắt đầu suy nghĩ logic hơn, nhận thức rõ ràng về bản thân và hiểu sâu hơn về mối quan hệ xung quanh. Đây là thời điểm vàng để phát triển EQ theo chiều sâu vì trẻ đã đủ lớn để phân tích cảm xúc, đặt câu hỏi và nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau.
Trẻ ở độ tuổi này thường đối mặt với nhiều tình huống phức tạp hơn: áp lực học tập, mâu thuẫn bạn bè, cảm giác bị so sánh hoặc mong muốn khẳng định bản thân. Ba mẹ có thể đồng hành bằng cách khuyến khích trẻ nói về cảm xúc thật và phân tích nguyên nhân. Những câu hỏi như “Con nghĩ điều gì khiến con khó chịu?” hoặc “Con mong muốn chuyện đó diễn ra như thế nào?” giúp trẻ học cách soi chiếu cảm xúc và tìm hướng giải quyết phù hợp.
Đây cũng là giai đoạn trẻ phát triển mạnh kỹ năng thấu cảm. Ba mẹ có thể cùng trẻ thảo luận cảm xúc nhân vật trong phim, truyện hoặc các tình huống đời sống để trẻ hiểu rằng mỗi người có góc nhìn và cảm xúc riêng. Khi trẻ xảy ra tranh cãi với bạn, ba mẹ có thể gợi ý trẻ thử nhìn sự việc từ phía đối phương để hình thành tư duy công bằng và tôn trọng người khác.
Các hoạt động nhóm như thể thao, câu lạc bộ, làm dự án lớp hoặc tham gia hoạt động tình nguyện giúp trẻ học tinh thần hợp tác, ý thức trách nhiệm và khả năng giao tiếp rõ ràng. Bên cạnh đó, những kỹ thuật quản lý cảm xúc như viết nhật ký, hít thở sâu, ghi điều biết ơn hằng ngày cũng rất phù hợp với độ tuổi này và giúp trẻ giữ cân bằng cảm xúc tốt hơn.
Sai lầm phụ huynh thường mắc khi phát triển EQ cho trẻ
Trong quá trình nuôi dưỡng cảm xúc cho con, nhiều ba mẹ vô tình áp dụng những cách phát triển EQ cho trẻ chưa phù hợp, dù xuất phát từ mong muốn tốt. Nhận diện rõ những hành vi này giúp ba mẹ điều chỉnh cách đồng hành và tạo môi trường cảm xúc lành mạnh hơn cho trẻ.
La mắng khi trẻ bộc lộ cảm xúc
La mắng khi trẻ bộc lộ cảm xúc là một trong những sai lầm phổ biến nhất và cũng gây ảnh hưởng mạnh nhất đến sự phát triển EQ. Khi trẻ khóc vì buồn, hét lên vì tức giận hay bối rối khi gặp tình huống mới, đó là cách trẻ đang cố gắng diễn đạt cảm xúc mà chưa có kỹ năng dùng lời. Nếu ba mẹ phản ứng bằng việc quát lớn, trách mắng hoặc yêu cầu trẻ “im ngay lập tức”, trẻ sẽ hiểu rằng cảm xúc của mình là điều xấu, không được phép thể hiện.
Lâu dần, trẻ hình thành hai xu hướng: hoặc kìm nén cảm xúc để tránh bị mắng, hoặc bùng nổ dữ dội hơn ở những lần sau vì cảm xúc bị dồn nén quá lâu. Cả hai đều làm chậm quá trình phát triển EQ. Trẻ cũng có thể mất dần sự tin tưởng, không dám tâm sự với ba mẹ vì sợ bị la rầy.
Thay vì mắng, ba mẹ có thể tiếp cận bằng một câu đơn giản như “Mẹ thấy con đang rất buồn/tức giận” để trẻ biết cảm xúc của mình được công nhận. Sau khi trẻ bình tĩnh hơn, ba mẹ mới hướng dẫn cách diễn đạt hoặc cách giải quyết phù hợp. Đây là bước quan trọng giúp trẻ học cách quản lý cảm xúc thay vì bị cảm xúc cuốn đi.
So sánh con với bạn khác
So sánh con với bạn khác dễ khiến trẻ cảm thấy mình “kém hơn”, “không đủ tốt” hoặc “không được ba mẹ chấp nhận”. Khi nghe những câu như “Bạn A ngoan hơn con nhiều”, “Sao con không giỏi như bạn B?”, trẻ không học được gì ngoài cảm giác tự ti và áp lực phải trở thành một người khác để được yêu thương. Việc so sánh cũng khiến trẻ che giấu cảm xúc thật, sợ thất bại và ngại thử những điều mới vì lo bị đem ra đối chiếu.
Lâu dài, trẻ có thể hình thành sự ganh tị với bạn bè, tránh giao tiếp hoặc phản ứng tiêu cực khi thấy người khác làm tốt hơn mình. Điều này làm tổn hại khả năng thấu cảm và tự điều chỉnh cảm xúc – hai yếu tố quan trọng của EQ. Thay vì so sánh, ba mẹ nên tập trung vào tiến bộ nhỏ của trẻ mỗi ngày và khuyến khích trẻ cố gắng theo khả năng của chính mình. Khi trẻ cảm nhận được sự công nhận, EQ sẽ phát triển tự nhiên và vững vàng hơn.
Ép trẻ phải “ngoan ngay” thay vì hướng dẫn
Ép trẻ phải “ngoan ngay” là yêu cầu trẻ lập tức bình tĩnh, nghe lời hoặc xử lý cảm xúc mà không được hướng dẫn cách làm. Khi trẻ đang khóc vì thất vọng hay bực bội vì không được theo ý, việc nói “Nín ngay!”, “Ngoan đi!” không giúp trẻ hiểu phải làm gì để bình tĩnh lại. Thay vào đó, trẻ sẽ cảm thấy bối rối, áp lực và có thể phản ứng dữ dội hơn vì cảm xúc vẫn còn quá mạnh.
Trẻ chưa đủ kỹ năng để tự điều chỉnh cảm xúc, nên mọi mệnh lệnh yêu cầu “ngoan ngay” chỉ khiến trẻ học cách kìm nén tạm thời chứ không biết cách giải quyết vấn đề. Lâu dài, trẻ có thể trở nên sợ hãi, thu mình hoặc bùng nổ theo kiểu mất kiểm soát khi không còn chịu nổi.
Hướng dẫn từng bước mới là cách giúp trẻ học được kỹ năng thật. Ba mẹ có thể nói: “Con đang giận, mình cùng thở sâu 3 lần nhé”, hoặc “Con buồn, mình ngồi xuống nói chuyện từ từ”. Khi trẻ hiểu được cách bình tĩnh lại, trẻ sẽ dần biết tự điều chỉnh cảm xúc mà không cần mệnh lệnh hay áp lực. Đây mới là nền tảng bền vững để EQ phát triển đúng hướng.
Làm mọi thứ thay con
Làm mọi thứ thay con khiến trẻ mất đi cơ hội tự trải nghiệm, tự xử lý cảm xúc và học cách giải quyết vấn đề. Khi ba mẹ luôn can thiệp như buộc dây giày hộ, dọn đồ chơi thay, giải thích giùm trẻ khi trẻ xung đột với bạn, trẻ sẽ quen với việc “có người làm giúp” và không cần cố gắng. Điều này làm trẻ thiếu sự tự chủ và khó phát triển khả năng điều chỉnh hành vi trong những tình huống thật.
Trong các xung đột nhỏ, nếu ba mẹ luôn đứng ra phân xử hoặc giải quyết giúp, trẻ sẽ không học được cách diễn đạt cảm xúc, thương lượng hay đưa ra đề nghị. Trẻ dễ rơi vào trạng thái phụ thuộc, hễ gặp khó là tìm người lớn thay vì thử tự làm đầu tiên. Về lâu dài, EQ của trẻ phát triển chậm vì trẻ thiếu trải nghiệm va chạm, những khoảnh khắc này rất cần thiết để trẻ học về kiên nhẫn, thất vọng, hợp tác và trách nhiệm.
Thay vì làm thay hoàn toàn, ba mẹ có thể hỗ trợ từng bước và để trẻ tự thực hiện phần còn lại. Khi trẻ được trao cơ hội thử, sai rồi làm lại, trẻ sẽ dần tự tin hơn, biết quản lý cảm xúc khi gặp khó khăn và phát triển EQ một cách tự nhiên.
Dùng thiết bị điện tử để dỗ khi trẻ khóc
Dùng thiết bị điện tử để dỗ trẻ mỗi khi trẻ khóc tưởng như là giải pháp nhanh gọn, nhưng về lâu dài lại khiến EQ của trẻ phát triển chậm hơn. Khi trẻ buồn, giận hay thất vọng mà được đưa ngay điện thoại hoặc iPad, cảm xúc của trẻ bị “tắt” tạm thời nhờ sự phân tâm mạnh từ màn hình. Trẻ không có cơ hội học cách nhận biết cảm xúc của mình, không biết vì sao mình khóc và càng không học được cách tự bình tĩnh lại.
Lặp lại nhiều lần, trẻ sẽ hình thành thói quen dựa vào thiết bị để xoa dịu cảm xúc. Hễ buồn là đòi xem video, hễ giận là cần điện thoại để quên đi. Điều này khiến trẻ thiếu kỹ năng điều chỉnh cảm xúc trong đời sống thật và gặp khó khăn khi phải chờ đợi, chịu thất vọng hoặc đối mặt với vấn đề.
Ngoài ra, việc dùng thiết bị như một “phần thưởng cảm xúc” khiến trẻ khó tập trung, dễ bốc đồng và giảm khả năng kiềm chế. Thay vì đưa thiết bị, ba mẹ có thể ôm trẻ, nói chuyện nhẹ nhàng, hướng dẫn trẻ thở sâu hoặc mô tả cảm xúc giúp trẻ hiểu mình đang trải qua điều gì. Đây mới là cách giúp trẻ giải quyết cảm xúc lành mạnh và phát triển EQ bền vững.
Rèn EQ cho trẻ là quá trình xây dựng từng thói quen nhỏ mỗi ngày. Thông qua 7 cách phát triển EQ cho trẻ, ba mẹ có thể giúp con hiểu cảm xúc của mình, biết lắng nghe, biết hợp tác và ứng xử bình tĩnh hơn trong mọi tình huống. Khi được đồng hành đúng cách, trẻ sẽ phát triển cảm xúc lành mạnh, tự tin hơn trong giao tiếp và có nền tảng vững chắc để trưởng thành hạnh phúc và chủ động.
Vương Nhung FPT Schools
ADMIN FPT SCHOOLS
