Thu Phương FSCMạng xã hội đã trở thành một phần quen thuộc trong đời sống hiện đại, đặc biệt với học sinh và người trẻ. Chỉ với một chiếc điện thoại, chúng ta có thể kết nối, cập nhật thông tin, học tập và giải trí mọi lúc, mọi nơi. Tuy nhiên, việc sử dụng mạng xã hội thiếu kiểm soát cũng dễ dẫn đến xao nhãng, giảm khả năng tập trung và ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần.
Vì vậy, câu hỏi không còn là có nên dùng mạng xã hội hay không, mà là làm sao để sử dụng mạng xã hội hiệu quả trong học tập và đời sống. Khi biết cách quản lý thời gian, chọn lọc nội dung và sử dụng có mục đích, mạng xã hội hoàn toàn có thể trở thành công cụ hỗ trợ tích cực cho việc học tập, phát triển bản thân và xây dựng các mối quan hệ lành mạnh. Cùng FPT Schools tìm hiểu chi tiết trong bài viết này nhé!
Tổng quan về việc sử dụng mạng xã hội trong đời sống hiện đại
Mạng xã hội đã trở thành một phần trung tâm của đời sống hiện đại, ảnh hưởng sâu rộng đến cách con người học tập, làm việc và giao tiếp mỗi ngày. Tại Việt Nam, mức độ phổ biến của mạng xã hội rất cao. Đến đầu năm 2025, cả nước có khoảng 76 triệu người sử dụng mạng xã hội, tương đương hơn 75% dân số, cho thấy mạng xã hội gần như đã trở thành thói quen thường nhật của đa số người dân.
Không chỉ phổ biến về số lượng người dùng, mạng xã hội còn chiếm vị trí quan trọng trong đời sống số. Khoảng 95% người dùng Internet tại Việt Nam có sử dụng ít nhất một nền tảng mạng xã hội. Điều này đồng nghĩa với việc phần lớn hoạt động trực tuyến như cập nhật tin tức, trao đổi thông tin, giải trí hay học tập đều diễn ra thông qua các nền tảng này.
Thời gian sử dụng mạng xã hội mỗi ngày cũng ở mức đáng chú ý. Nhiều khảo sát cho thấy người Việt, đặc biệt là giới trẻ và học sinh, dành trung bình từ 3 đến 4 giờ mỗi ngày cho mạng xã hội. Với một bộ phận không nhỏ, con số này còn cao hơn, nhất là khi việc sử dụng điện thoại thông minh đã trở nên phổ biến và dễ tiếp cận.
Trong bối cảnh đó, mạng xã hội vừa đóng vai trò là công cụ kết nối, học hỏi và chia sẻ thông tin nhanh chóng, vừa tiềm ẩn nguy cơ gây xao nhãng, lệ thuộc thời gian màn hình và ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần nếu thiếu kiểm soát. Chính vì vậy, việc nhìn nhận đúng vai trò và tác động của mạng xã hội là nền tảng quan trọng để hướng tới sử dụng hiệu quả, cân bằng và phù hợp trong đời sống hiện đại.
>> Xem thêm: Bạo Lực Mạng Là Gì? Những Điều Bạn Cần Biết Để Phòng Tránh Hiệu Quả
Vì sao nhiều người khó kiểm soát việc sử dụng mạng xã hội?
Nhiều người khó kiểm soát việc sử dụng mạng xã hội không phải vì thiếu ý thức, mà vì các nền tảng này được thiết kế để giữ chân người dùng càng lâu càng tốt. Có thể nhìn vấn đề này qua một vài lớp nguyên nhân chính dưới đây.
Trước hết là cơ chế phần thưởng nhanh. Mỗi lượt thích, bình luận hay thông báo mới đều kích thích não bộ tiết ra dopamine – chất dẫn truyền thần kinh tạo cảm giác hưng phấn. Não dần quen với những phần thưởng nhỏ nhưng liên tục này, khiến người dùng hình thành thói quen kiểm tra mạng xã hội một cách vô thức, ngay cả khi không có nhu cầu thực sự.
Tiếp theo là nội dung ngắn, liên tục và được cá nhân hóa. Video ngắn, bài viết lướt nhanh và thuật toán “đoán đúng sở thích” khiến người dùng dễ rơi vào trạng thái cuốn theo dòng nội dung không có điểm dừng rõ ràng. Mỗi lần định thoát ra, lại xuất hiện một nội dung mới đủ hấp dẫn để ở lại thêm vài phút và vài phút đó thường kéo dài thành hàng chục phút.
Một nguyên nhân khác là tâm lý sợ bị bỏ lỡ. Nhiều người lo lắng rằng nếu không online thường xuyên, họ sẽ bỏ qua tin tức, xu hướng hay các cuộc trò chuyện quan trọng. Cảm giác này thúc đẩy việc kiểm tra mạng xã hội liên tục, ngay cả trong lúc học tập, làm việc hoặc nghỉ ngơi.
Ngoài ra, mạng xã hội còn trở thành cách trốn tránh áp lực đời thực. Khi căng thẳng, buồn chán hay mệt mỏi, việc lướt mạng mang lại cảm giác dễ chịu tức thời hơn so với việc đối mặt và giải quyết vấn đề thật. Dần dần, mạng xã hội không chỉ là công cụ giải trí mà trở thành “lối thoát quen thuộc”, khiến việc kiểm soát ngày càng khó khăn.
Cuối cùng là thiếu ranh giới sử dụng rõ ràng. Nhiều người dùng mạng xã hội không có mục đích cụ thể, không giới hạn thời gian và không phân biệt rõ giữa lúc cần tập trung và lúc có thể giải trí. Khi không có ranh giới, việc sử dụng dễ trượt từ chủ động sang bị động mà người dùng không nhận ra.
Khó kiểm soát mạng xã hội là kết quả của sự kết hợp giữa thiết kế công nghệ tinh vi và những điểm yếu rất con người trong tâm lý và thói quen. Hiểu rõ các nguyên nhân này là bước đầu để học cách sử dụng mạng xã hội có ý thức và làm chủ thay vì bị cuốn theo.
>> Xem thêm: Làm Sao Để Con Không Nghiện Mạng Xã Hội? 10 Bí Quyết Cha Mẹ Nên Áp Dụng Ngay Hôm Nay
Mạng xã hội ảnh hưởng tới thế hệ học sinh như thế nào?
Mạng xã hội đang tác động sâu sắc đến thế hệ học sinh cả về nhận thức, hành vi lẫn cảm xúc. Ảnh hưởng này mang tính hai mặt: vừa mở ra nhiều cơ hội học tập, kết nối, vừa đặt ra không ít thách thức nếu thiếu định hướng và kiểm soát.
Ảnh hưởng tích cực của mạng xã hội đối với học sinh
Khi được sử dụng đúng cách, mạng xã hội có thể mang lại nhiều giá trị tích cực cho quá trình học tập và phát triển của học sinh. Trước hết, đây là nguồn tiếp cận kiến thức nhanh và đa dạng. Học sinh có thể tìm thấy bài giảng, tài liệu học tập, video giải thích trực quan và các nội dung giáo dục sáng tạo giúp việc học trở nên dễ hiểu và sinh động hơn so với cách học truyền thống.
Bên cạnh đó, mạng xã hội còn khuyến khích khả năng tự học và chủ động tìm hiểu. Thay vì chỉ phụ thuộc vào sách giáo khoa, học sinh có thể tự tìm kiếm thông tin, đặt câu hỏi, trao đổi với bạn bè hoặc tham gia các cộng đồng học tập trực tuyến để mở rộng kiến thức và góc nhìn.
Mạng xã hội cũng góp phần tăng cường kết nối và giao tiếp. Học sinh có thể giữ liên lạc với bạn bè, thầy cô, chia sẻ ý kiến và hỗ trợ nhau trong học tập. Với những em nhút nhát, môi trường trực tuyến đôi khi giúp các em tự tin bày tỏ suy nghĩ hơn so với giao tiếp trực tiếp.
Ngoài ra, việc tiếp xúc với nhiều nội dung khác nhau trên mạng xã hội còn giúp học sinh mở rộng hiểu biết xã hội, rèn kỹ năng công nghệ và thích nghi với môi trường số – những năng lực quan trọng trong bối cảnh học tập và làm việc hiện đại. Nếu được định hướng đúng, mạng xã hội có thể trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực cho sự phát triển toàn diện của học sinh.
Ảnh hưởng tiêu cực đến học tập
Việc sử dụng mạng xã hội thiếu kiểm soát có thể gây ra nhiều tác động tiêu cực đến quá trình học tập của học sinh. Dễ nhận thấy nhất là sự xao nhãng và giảm khả năng tập trung. Các thông báo liên tục, video ngắn và nội dung giải trí hấp dẫn khiến học sinh khó duy trì sự tập trung lâu dài, đặc biệt khi vừa học vừa kiểm tra điện thoại.
Bên cạnh đó, mạng xã hội còn góp phần hình thành thói quen học tập ngắt quãng và hời hợt. Việc chuyển đổi liên tục giữa học tập và giải trí làm gián đoạn mạch tư duy, khiến học sinh ghi nhớ kém, học không sâu và dễ quên kiến thức. Lâu dần, nhiều em có xu hướng học đối phó, làm bài cho xong thay vì thực sự hiểu bài.
Ngoài ra, việc dành quá nhiều thời gian cho mạng xã hội có thể dẫn đến trì hoãn bài vở và giảm động lực học tập. Khi giải trí trực tuyến lấn át mục tiêu học tập, học sinh dễ bỏ bê việc học, học muộn, thức khuya và mệt mỏi trong giờ học. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến kết quả học tập trước mắt mà còn tác động lâu dài đến thói quen và thái độ học tập của các em.
Tác động đến tâm lý và cảm xúc
Mạng xã hội có ảnh hưởng rõ rệt đến tâm lý và cảm xúc của học sinh, đặc biệt khi các em chưa đủ khả năng tự điều chỉnh và chọn lọc thông tin. Việc thường xuyên tiếp xúc với hình ảnh, thành tích hay lối sống “hoàn hảo” trên mạng dễ khiến học sinh so sánh bản thân với người khác, từ đó nảy sinh cảm giác tự ti, áp lực và không hài lòng với chính mình.
Bên cạnh đó, môi trường mạng cũng tiềm ẩn nhiều nội dung tiêu cực và bạo lực ngôn từ. Những bình luận ác ý, tranh cãi gay gắt hoặc tin tức gây lo âu có thể tác động mạnh đến cảm xúc, khiến học sinh dễ căng thẳng, buồn bã hoặc mất cân bằng tâm lý. Với một số em nhạy cảm, điều này còn ảnh hưởng đến sự tự tin và cảm giác an toàn tinh thần.
Ngoài ra, việc lệ thuộc quá nhiều vào mạng xã hội để tìm kiếm sự công nhận thông qua lượt thích hay bình luận có thể khiến cảm xúc của học sinh phụ thuộc vào phản hồi từ môi trường ảo. Khi không nhận được sự chú ý như mong muốn, các em dễ thất vọng, chán nản và mất động lực, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe tinh thần và sự phát triển cảm xúc lâu dài.
Ảnh hưởng đến hành vi và kỹ năng xã hội
Việc sử dụng mạng xã hội quá nhiều có thể tác động rõ rệt đến hành vi và sự phát triển kỹ năng xã hội của học sinh. Khi dành phần lớn thời gian cho tương tác trực tuyến, một số em giảm cơ hội giao tiếp trực tiếp, từ đó hạn chế khả năng lắng nghe, diễn đạt cảm xúc và xử lý tình huống trong đời sống thực.
Bên cạnh đó, môi trường mạng với tính ẩn danh tương đối dễ khiến học sinh hình thành thói quen ứng xử thiếu kiểm soát. Việc quen với cách giao tiếp nhanh, ngắn và ít chịu trách nhiệm có thể ảnh hưởng đến thái độ tôn trọng người khác, khả năng kiềm chế cảm xúc và cách giải quyết mâu thuẫn ngoài đời thực.
Ngoài ra, việc tiếp xúc thường xuyên với các trào lưu, ngôn ngữ và hành vi trên mạng xã hội mà thiếu chọn lọc có thể khiến học sinh bắt chước những hành vi không phù hợp với lứa tuổi. Nếu không được định hướng kịp thời, điều này dễ làm lệch chuẩn hành vi và ảnh hưởng đến quá trình hình thành nhân cách cũng như kỹ năng xã hội lâu dài của các em.
Nguy cơ về an toàn và quyền riêng tư
Mạng xã hội tiềm ẩn nhiều rủi ro về an toàn và quyền riêng tư đối với học sinh, đặc biệt khi các em chưa có đủ nhận thức và kỹ năng bảo vệ bản thân trên môi trường số. Việc chia sẻ hình ảnh, thông tin cá nhân, lịch sinh hoạt hoặc vị trí theo thời gian thực có thể khiến học sinh dễ bị xâm phạm đời sống riêng tư hoặc lợi dụng cho mục đích xấu.
Bên cạnh đó, học sinh có nguy cơ tiếp xúc và tương tác với người lạ không đáng tin cậy. Việc kết bạn, trò chuyện hoặc tham gia các nhóm không được kiểm soát có thể dẫn đến lừa đảo, dụ dỗ hoặc các hành vi gây tổn hại đến sự an toàn cá nhân mà các em khó lường trước hậu quả.
Ngoài ra, dấu vết số để lại trên mạng xã hội có thể tồn tại lâu dài. Những nội dung đăng tải thiếu suy nghĩ, dù chỉ mang tính nhất thời, vẫn có thể ảnh hưởng đến hình ảnh cá nhân, mối quan hệ và cơ hội học tập trong tương lai. Vì vậy, trang bị cho học sinh kiến thức về an toàn số và ý thức bảo vệ quyền riêng tư là yêu cầu cần thiết trong bối cảnh mạng xã hội ngày càng phổ biến.
>> Xem thêm: 7 Nguyên tắc an toàn trên không gian mạng ai cũng nên biết
Làm sao để sử dụng mạng xã hội hiệu quả và lành mạnh?
Làm sao để sử dụng mạng xã hội hiệu quả? Sử dụng mạng xã hội hiệu quả không đồng nghĩa với việc từ bỏ hay hạn chế cực đoan, mà là biết làm chủ mục đích, thời gian và cách tiếp nhận thông tin. Khi được sử dụng đúng cách, mạng xã hội có thể trở thành công cụ hỗ trợ tích cực cho học tập và đời sống thay vì gây xao nhãng hay lệ thuộc.
Xác định mục đích sử dụng rõ ràng
Xác định mục đích sử dụng là nền tảng quan trọng để kiểm soát và sử dụng mạng xã hội một cách hiệu quả. Trước khi mở ứng dụng, mỗi người cần ý thức rõ mình đang lên mạng xã hội để làm gì: học tập, tìm kiếm thông tin, trao đổi công việc, giữ liên lạc với bạn bè hay chỉ đơn thuần là giải trí trong thời gian ngắn. Khi mục đích đã rõ ràng, việc sử dụng mạng xã hội sẽ mang tính chủ động thay vì bị dẫn dắt bởi nội dung hiển thị ngẫu nhiên.
Đối với học sinh, việc xác định mục đích giúp phân biệt rõ thời gian học tập và thời gian giải trí. Nếu sử dụng mạng xã hội để học, người học sẽ tập trung vào các nhóm học tập, kênh chia sẻ kiến thức, bài giảng trực tuyến; ngược lại, nếu giải trí, cần giới hạn thời gian và không để ảnh hưởng đến việc học. Sự phân tách này giúp giảm xao nhãng và nâng cao hiệu quả sử dụng.
Ngoài ra, mục đích rõ ràng còn giúp người dùng chọn lọc nội dung và hành vi phù hợp. Khi biết mình đang tìm kiếm giá trị gì, người dùng sẽ dễ dàng bỏ qua các nội dung tiêu cực, không liên quan hoặc gây lãng phí thời gian. Dần dần, thói quen sử dụng mạng xã hội có định hướng sẽ được hình thành, góp phần biến mạng xã hội từ yếu tố gây nhiễu thành công cụ hỗ trợ tích cực cho học tập và đời sống.
Quản lý thời gian sử dụng hợp lý
Quản lý thời gian sử dụng là yếu tố then chốt để tránh tình trạng lệ thuộc và xao nhãng khi dùng mạng xã hội. Nhiều người dành thời gian lướt mạng theo thói quen, không nhận ra rằng vài phút ban đầu có thể kéo dài thành hàng giờ. Vì vậy, việc chủ động kiểm soát thời gian giúp sử dụng mạng xã hội đúng mức và đúng thời điểm.
Đối với học sinh, cần xác định rõ những khung giờ không sử dụng mạng xã hội, như khi học bài, làm bài tập, ăn uống hoặc trước giờ ngủ. Việc tách bạch thời gian học tập và thời gian giải trí giúp duy trì sự tập trung, cải thiện khả năng ghi nhớ và bảo vệ sức khỏe tinh thần.
Bên cạnh đó, hình thành thói quen sử dụng mạng xã hội theo kế hoạch và giới hạn cụ thể sẽ giúp tránh lướt mạng vô thức. Khi thời gian được quản lý hợp lý, mạng xã hội không còn chiếm trọn quỹ thời gian trong ngày, mà trở thành một hoạt động có kiểm soát, góp phần tạo sự cân bằng giữa đời sống trực tuyến và đời sống thực.
Chọn lọc nội dung theo dõi và tiếp nhận
Chọn lọc nội dung là bước quan trọng để mạng xã hội mang lại giá trị tích cực thay vì gây nhiễu thông tin. Mỗi người cần chủ động quyết định mình theo dõi ai, đọc gì và dành thời gian cho loại nội dung nào, thay vì để thuật toán dẫn dắt hoàn toàn hành vi sử dụng.
Đối với học sinh, nên ưu tiên theo dõi các kênh chia sẻ kiến thức, kỹ năng học tập, khoa học, ngoại ngữ và nội dung truyền cảm hứng tích cực. Những nội dung này không chỉ hỗ trợ việc học mà còn giúp mở rộng tư duy và định hướng giá trị sống lành mạnh. Ngược lại, cần hạn chế tiếp xúc với các nội dung giật gân, tiêu cực, gây áp lực so sánh hoặc lan truyền thông tin sai lệch.
Việc thường xuyên rà soát và loại bỏ những trang, kênh không còn phù hợp sẽ giúp làm “sạch” môi trường mạng cá nhân. Khi dòng nội dung được chọn lọc, mạng xã hội sẽ trở thành không gian hỗ trợ học tập và phát triển bản thân, thay vì là nguồn gây xao nhãng và mệt mỏi tinh thần.
Rèn tư duy phản biện khi tiếp xúc thông tin
Trong môi trường mạng xã hội, thông tin được lan truyền rất nhanh nhưng không phải lúc nào cũng chính xác hoặc đầy đủ. Vì vậy, rèn tư duy phản biện là kỹ năng cần thiết để người dùng, đặc biệt là học sinh, tiếp nhận thông tin một cách tỉnh táo và có chọn lọc.
Thay vì tin ngay vào tiêu đề nổi bật hay những nội dung được chia sẻ nhiều, người dùng cần học cách xem xét nguồn thông tin, đối chiếu với các nguồn đáng tin cậy khác và đặt câu hỏi về tính xác thực. Việc đọc nhiều chiều giúp tránh bị dẫn dắt bởi cảm xúc hoặc quan điểm một chiều.
Bên cạnh đó, tư duy phản biện còn giúp người dùng kiểm soát hành vi chia sẻ. Không vội vàng lan truyền thông tin chưa được kiểm chứng, không tham gia tranh cãi cực đoan và biết dừng lại khi nội dung gây kích động là những biểu hiện của việc sử dụng mạng xã hội có trách nhiệm. Khi tư duy phản biện được rèn luyện thường xuyên, mạng xã hội sẽ trở thành nơi tiếp nhận thông tin thông minh thay vì nguồn gây nhiễu và hiểu lầm.
Sử dụng mạng xã hội an toàn và có trách nhiệm
Sử dụng mạng xã hội an toàn và có trách nhiệm là yếu tố quan trọng để bảo vệ bản thân và xây dựng môi trường trực tuyến lành mạnh. Trước hết, người dùng cần ý thức rõ về việc bảo vệ thông tin cá nhân, hạn chế chia sẻ hình ảnh, dữ liệu riêng tư, lịch sinh hoạt hoặc vị trí theo thời gian thực để tránh các rủi ro không mong muốn.
Bên cạnh đó, mỗi hành vi trên mạng xã hội đều để lại dấu vết số và có thể ảnh hưởng lâu dài đến hình ảnh cá nhân. Vì vậy, người dùng cần cân nhắc kỹ trước khi đăng tải, bình luận hay chia sẻ nội dung, tránh phát ngôn thiếu kiểm soát, xúc phạm người khác hoặc lan truyền thông tin sai lệch.
Ngoài ra, việc sử dụng mạng xã hội có trách nhiệm còn thể hiện ở thái độ tôn trọng và văn minh khi tương tác. Không tham gia bắt nạt trực tuyến, không cổ súy cho hành vi tiêu cực và biết báo cáo những nội dung độc hại sẽ góp phần tạo nên không gian mạng an toàn, tích cực cho bản thân và cộng đồng.
Vai trò của gia đình và nhà trường trong định hướng sử dụng mạng xã hội
Gia đình và nhà trường đóng vai trò quyết định trong việc hình thành thói quen sử dụng mạng xã hội của học sinh. Nhiều nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy nếu thiếu sự định hướng từ hai môi trường này, học sinh rất dễ sử dụng mạng xã hội quá mức và sai mục đích.
Theo các khảo sát gần đây, khoảng 70% học sinh Việt Nam trong độ tuổi 12 – 18 sử dụng mạng xã hội hằng ngày, trong đó hơn 30% dành trên 3 giờ mỗi ngày cho các nền tảng này. Đáng chú ý, nhóm học sinh thiếu sự giám sát và hướng dẫn từ gia đình có nguy cơ sử dụng mạng xã hội quá thời gian quy định cao hơn gần 2 lần so với nhóm được cha mẹ đồng hành và đặt nguyên tắc rõ ràng.
Về phía gia đình, các nghiên cứu về giáo dục hành vi số cho thấy trẻ em có cha mẹ thường xuyên trò chuyện, thống nhất quy tắc sử dụng thiết bị số sẽ có khả năng tự kiểm soát thời gian dùng mạng xã hội tốt hơn khoảng 40 – 45% so với trẻ chỉ bị cấm đoán hoặc quản lý lỏng lẻo. Điều này cho thấy vai trò của cha mẹ không nằm ở việc kiểm soát tuyệt đối, mà ở việc đồng hành, làm gương và giúp con hiểu lý do cần sử dụng mạng xã hội có chừng mực.
Đối với nhà trường, nhiều khảo sát trong môi trường học đường chỉ ra rằng trên 60% học sinh chưa từng được học bài bản về kỹ năng an toàn số và tư duy phản biện khi dùng mạng xã hội. Những trường học có lồng ghép giáo dục kỹ năng số, kỹ năng sống và hướng dẫn sử dụng mạng xã hội lành mạnh ghi nhận tình trạng sao nhãng học tập giảm rõ rệt, đồng thời ý thức bảo vệ thông tin cá nhân của học sinh được cải thiện đáng kể.
Khi gia đình và nhà trường phối hợp chặt chẽ, học sinh có xu hướng sử dụng mạng xã hội đúng mục đích hơn, ít lệ thuộc hơn và an toàn hơn. Đây là nền tảng quan trọng giúp các em không chỉ tránh được rủi ro từ môi trường số, mà còn biết tận dụng mạng xã hội như một công cụ hỗ trợ học tập và phát triển bản thân trong đời sống hiện đại.
Kết luận
Mạng xã hội là một phần không thể tách rời của đời sống hiện đại và có ảnh hưởng sâu sắc đến học sinh cả về học tập lẫn tâm lý, hành vi. Vấn đề cốt lõi không nằm ở việc cấm đoán hay cho phép, mà ở cách mỗi người tiếp cận và sử dụng nền tảng này một cách có ý thức.
Vì vậy, làm sao để sử dụng mạng xã hội hiệu quả chính là câu hỏi cần được trả lời từ nhận thức đến hành động. Sự đồng hành của gia đình và nhà trường chính là nền tảng quan trọng giúp các em làm chủ thế giới số và phát triển một cách lành mạnh, bền vững.
